اقسام مجلس-مناسبتی مذهبی

بسیج مداحان فارس :

اقسام مجلس

 

اگر چه محور اصلی فعالیت مداحان اهلبیت (ع) ، هیآت و محافل مذهبی است، اما در یک تقسیم بندی کلی ، مجالسی را که مداحان در آن ـ به تناسب شرایط مختلف ـ دعوت می شوند؛ مورد بحث و بررسی قرار می دهیم . این مجالس عبارت است از:

1. مجالس مناسبتي مذهبي
2. مجالس مناجات و ادعيه و زيارات
3. مجالس ختم
4. مجالس چاووشي خواني
5. مجالس عروسي

 

ـ 1 ـ

مجالس مناسبتي مذهبي

 

از ديرباز در شهادت ، ولادت معصومين و مناسبتهاي مذهبي محافلي برگزار مي گردد كه هم اكنون به مجالس مناسبتي مذهبي شهرت دارد ، به طور كلي مداحي در اين مجالس به دو صورت سنتی و نو صورت مي گيرد:

 

الف) روش سنتی

در بعضي از محافل زمان محدودي براي برنامه در نظر گرفته شده است و مداح، مستمع ثابت ندارد در اين گونه محافل، مجلس به روش خاصي اداره مي شود كه آن را سنتی نام نهاده ايم .

 

خصوصيات روش سنتی

1. چهارچوبي كلي در مجلس رعايت مي شود ؛ يعني معمولا مجلس با رباعي آغاز و سپس قصيده اي ارائه مي شود و در ادامه روضه و مختصري هم سينه زني در ضرب نوحه و تك كه جمعا بين ده تا بيست دقيقه به طول مي انجامد.
2. از جهت سبكي در خواندن يك نظام كلي منسجم دَوَراني وجود دارد يعني سبك از پرده هاي پايين شروع شده و پس از طي پرده هاي متوسط ـ در اوج روضه ـ به پرده هاي بالا مي رسد و پس از آن فرود به پرده هاي متوسط و سپس پايين ، صورت مي گيرد.

نمودار سبكي روش سنتی:

1. بين ابيات ابتدايي شعر ، تفسير اشعار صورت نمي گيرد البته در ابيات مياني و پاياني تفسير شعر و مقدمه چيني معمول است.
2. روضه­هاي طولاني خوانده نمي شود و حتي المقدور روضه با زبان شعر ادا مي گردد.
3. گره مرثيه (نقطه اوج شور و حال مجلس) يك بار باز مي شود.
4. گريز به روضه امام حسين (ع) ، يك بار صورت مي گيرد.
5. در بخش سينه زني و هنگام ذكر شور ، يك ذكر شور در موضوع مناسبت و يك ذكر شور نهايي ـ كه در محافل عزا ذكر حسين(ع) و در محافل شادي ذكر علي(ع) است ـ صورت مي گيرد و از تعدد اذكار پرهيز مي شود.

 

ب) روش نو

در محافل بزرگي كه اساتيد صاحب سبك به مداحي مي پردازند شرايطي خاص حاكم است از جمله اينكه زمان قابل توجهي براي برنامه در نظر گرفته شده كه مداح اجازه تصرف در آن رادارد ؛ مستمعين مجلس هم غالباً به طور ثابت در جلسه شركت نموده و در حقيقت مداح مخاطب ثابت دارد . اين روش مداحي را نو نام نهاده ايم .

خصوصيات روش نو

1. چهارچوبي كلي در مجلس رعايت نمي شود ؛ و مداح با روشي كه تشخيص مي دهد مجلس را اداره مي كند.
2. شروع مجلس گاهي با پنديات ، گاه با توسل به امام زمان(عج) ، گاه با قصيده مدحي، صورت مي گيرد گاهي هم از همان ابتدا با اشعار مرثيه و روضه.
3. اشعار در جايي كه مداح لازم مي داند تفسير مي شود و ممكن است از همان بيت اول باشد .
4. روضه ممكن است به زبان شعر يا نثر باشد و معمولا مفصل خوانده مي شود.
5. گره مرثيه (نقطه اوج شور و حال مجلس) چند بار باز مي شود.
6. ممكن است ـ به موضوعات مختلف مرتبط با اصل مناسبت ـ چند بار گريز زده شود.
7. از جهت سبكي در خواندن يك نظام خطي وجود دارد يعني ممكن است چند بار به پرده هاي بالا و پايين صعود و فرود صورت بگيرد و حتي گاهي با توجه به شرايط مجلس از پرده هاي متوسط و بالا آغاز شود. نمودار سبكي روش نو:

چهارچوب كلي مجالس مناسبتي مذهبي

مجالس مناسبتي مذهبي خود با دو عنوان برگزار مي گردد :

الف) محافل روضه 

ب) محافل شادي

 

الف) چهارچوب كليمحافل روضه

محافل روضه با توجه به روش برگزاري(سنتی و نو) داراي چارچوبي كلي مي باشند كه عبارتند از:

1. بسم الله و جملات عربي شروع مجلس؛
2. توسل به امام زمان(عج)؛
3. شعر مناسبت؛
4. مقدمه روضه(تَخَلُّص)؛
5. روضه؛
6. گريز؛
7. سينه زني؛
8. دعا ومناجات پايان مجلس؛

 

1. بسم الله و جملات عربي شروع مجلس

اين قسمت بايد با توجّه به زمان در اختيار انتخاب شود و در صورتيكه زمان محدود است(محافل سنتی) به بسم الله و يك جمله مختصر اكتفا شود.

نمونه : بسم الله الرحمن الرحيم أللهُمَّ صَلِّ عَلي فاطِمَةَ وَ أَبيها و بَعْلِها و بَنيها وَ السِّرِّ الْمُسْتَوْدَعِ فيها ُبِعَدَدِ ما أحاطَ بِهِ عِلْمُک.

 

1. توسل به امام زمان(عج)

بعد از بسم الله و جملات عربي سنت خوبي مرسوم است كه آن توسل و عرض ادب به ساحت مقدس قطب دايره امكان حضرت صاحب الزمان(عج) مي باشد ، چراكه تفضلات ديگر معصومين(ع) هم از طريق حضرت مهدي (عج) به ما مي رسد فلذا اين بخش بسيار مهم است. لازم به ذكر است كه در محافل سنتی ، به علت محدود بودن زمان ، بايد عرض ادب به امام زمان(عج) را در قالب جملات عربي شروع مجلس ادا نماييد و از خواندن شعر بپرهيزيد چراكه با توجه به زمان ، حق مطلب ادا نمي شود و از پرداختن به اصل موضوع مناسبت باز خواهيد ماند.

نمونه1 : اللهم كن لوليك ...

نمونه2 : يا رَبَّ الْحُسَيْن بِحَقِّ الْحُسَيْن إشْفِ صَدْرَ الْحُسَيْن بِظُهورِالْحُجَُّه

نمونه3:يا أَيُّهَا الْعَزيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقين[1]

 

1. شعر مناسبت

پس از توسل و عرض ادب به امام زمان ، شعر مرتبط با مناسبت ارائه مي گردد ؛ با توجه به نوع مجلس (سنتی و نو) از سه نوع شعر مي توانيد در اين قسمت استفاده کنيد:

الف) اشعار مربوط به امام زمان(عج) که در نهايت به موضوع مناسبت متّصل مي شود. مثل:

 

باز آواي رعدي به كهساربانگ جاءَ الْحَق از جانب ياركي اميد همه در كجاييدست ظلم و ستم آه مظلوم  همچو سِيْلي خروشان بقا راخون پاك شه تشنه كامانلا أرَي الْمَوْتَ إلاَّ السَّعادَه  تـو بيـا در كـف خود لوا گير

بانگ برزد به جان خموشم             آيت عشق خواند به گوشم يوسف فاطمه در كجايي     زعرش دل تابه عرش خدابرد تا لب پرتگاه  فنا برد           در رگ خشك قرآن بجوشيد اندرآن دشت وهامون خروشيد انـتـقـام شـه كـربـلا گـيـر

ب) اشعار مربوط به مناسبت که با مدح شروع و به مرثيه متّصل مي شود. مثل:

 

اي در تو قبله گاه اهل تولّي              زُهرة أزهر تويي و طُهرة أطهر             بود معما اگر كه خلقت انسان              دختر حوّايي و سلالة آدم                      از دو جهان جز نبي تو از همه اعلمازچو خديجه سزاست همچو تو دختر آري آري ز بحر خيزد گوهر         ذات جميل تو بار نخل رسالت          خاك حريم تو تاج تارك يوسفسَبْحِة خاكين تو نگين سليمان         حلقه درگاه تو منادي جنت        ليك بدين حيرتم بدان همه عزتهيچ پيمبر نشد كه بعد وفاتش    نيلي گه عارِضت زضربت سيلي          آه از ايـن كينـه  و جـنـايـت افـزون

خاك درت آبروي عرش معلّي         داور تويي و عصمت كبري                 ذات جميل تو كرد حل معما                   قبله گه آدمي و مادر حوّا                 دردو سرا جز علي تو از همه اعلي از چو پيمبر رواست همچو تو زهرا باري باري ز نخل رويد خرما           چهر منير تو مهر عالم معنا             گرد رواق تو كُحْل چشم ذليخا   چادر پشمين تو تفاخر حورا            دسته دستاس تو سرير ثريا            از چه شدي زار بعد رحلت بابا          آتش كينش زنند بر در مأوا            سقط جنينت گهي زكينه اعدا         آه از ايـن مـاتـم و مصيبت عظمي

                       

ج) اشعاري که از همان ابتدا به توصيف مناسبت وحالت موجود و سپس به مرثيه مي پردازد. مثل:

 

امشب زمين كربلا ماتم سرا بود  امشب به گرد خيمه زينب پاس مي داد زينب نمي داني ز فرط غم چها كردگفتا بيا مادر كه آتش شعله ور شد  مادر بيا ترسم كه آتش شعله گيرد         مادر سه ساله دختري گم كرده زينبمـادر بيـا بـا هم در اين صحرا بگرديم

ماتم سرا از ماتم خون خدا بود گويي كه پاس خيمه ها عباس مي داد          از پردة دل مادر خود را صدا كرد افزوده بر داغ دلم داغي دگر شد  تنها ميان خيمه بيمارم بميرد          لاله رخي مه پيكري گم كرده زينب دنـبـال آن دردانـه بـابـا بـگـرديـم

 

1. مقدمه روضه(تَخَلُّص)

حلقة اتّصال بين اشعار اوليه و روضه را مقدمه روضه يا تَخَلُّص ناميده ايم ، اين قسمت بايد از جهتي با ماقبل و از طرف ديگر با مابعد خود ارتباط داشته باشد.

تَخَلُّص در اينجا مي تواند يک يا چند بيت شعر ، يک روايت ، يک داستان تاريخي يک تجربه از تجربيّات اجتماعي و يا ... باشد.

 

1. روضه

بخشي كه در آن به ذكر مصيبت پرداخته مي شود اصطلاحا روضه نام دارد، كه در آن به تناسب شرايط وسطح مجلس ازانواع روضه؛ احساسي ، تحقيقي ، استنباطي ، مکاشفه اي ، سخت وسنگين (كه توضيح آن در بخشهاي بعد خواهد آمد) استفاده مي شود.

 

1. گريز

در انتهاي روضه با توجه به تناسب و ارتباطي كه بين موضوع روضه اصلي و بخشي از روضه هاي امام حسين(ع) وجود دارد ، به روضه امام حسين(ع) اشاره اي مختصر مي شود كه به آن گريز مي گويند. البته گاهي گريز به روضه حضرت زهرا(س) نيز صورت مي گيرد.

در گريز چند نكته بايستي رعايت گردد:

• حجم محتوايي گريز بيش از روضه اصلي نباشد.
• تناسب و ارتباط گريز با روضه اصلي كاملا آشكار باشد.
• شدت مصيبت محتواي گريز بيش از روضه اصلي باشد.
• سوز و گداز ، بغض و پرده صداي گريز ، بيشتر و بالاتر از روضه اصلي باشد.

 

1. سينه زني

پس از روضه و گريز نوبت به سينه زني مي رسد ، با توجه به روشهاي مختلفي كه مراسم سينه زني در محافل مختلف برگزار مي شود مي توان روشهاي سينه زني را به طور كلي به سه عنوان كلي تقسيم كرد؛ البته ناگفته نماند كه اين روشها طوري نيست كه نتوان در آن هيچ تغييري ايجاد نمود و يا اينكه براي ما الزام بياورد كه حتما با اين چهارچوب به انجام مراسم بپردازيم؛ اما اين روشها روشهاي معمول است كه مستمعين با آن انس دارند و اگر خواستيم نوآوري داشته باشيم بايد پس از اخذ صلاحيت نوآوري ، كه با علم و تجربه لازم به دست مي آيد ، و با توجه به شرايط زماني و مكاني و بر مبناي اصول موجود، نوآوري و تغييرات صورت پذيرد. و خوب است بدانيم در حال حاضر نيز گاهي برخي از بخشهاي اين روشها با توجه به شرايط ، به صلاحديد مداح ، كم يا زياد مي شود.

 

 

روشهاي معمول سينه زني عبارتند از:

1. روش سنتي(زمينه ـ نوحه ـ مظلوم كشيدن ـ واحد سنگين ـ ذكر دو دمه ـ شور)
2. روش جديد(ضرب تك ـ واحد سبك ـ واحد سبك تند ـ شور)
3. روش بزمي(نوحه يا ضرب تك ـ شور)

 

توجّه به چند نکته در اين قسمت لازم به نظر مي رسد:

الف) استفاده از سبکهايي که از روي الگوهاي مجاز ساخته شده باشد؛

ب) استفاده از سبکهاي جديد و حرکت به سمت سبک سازي ؛

ج) پرهيز از غلوّ و محتويّات دور از شأن معصومين(ع)؛

د) انتخاب روش سينه زني با توجّه به زمان ؛

 

 

1. دعا ومناجات پايان مجلس

در پايان سينه زني با توجه به شور و حال معنوي مستمعين ، همراه با مناجات ، اشاره هايي به روضه صورت مي گيرد ، گاهي نيز به همان مناجات و بيان درد دلهاي فراق حضرت مهدي(عج) و فراق كربلا و مدينه اكتفا مي شود.

بهتر است ابتدا و انتهاي دعا با صلوات باشد، چرا كه صلوات دعايي مستجاب شده است و هرگاه يك دعا بين دو دعاي مستجاب شده قرار بگيرد رد نمي­شود.

پس از آن دعا براي سلامتي و تعجيل در فرج آقا امام زمان بهتر است در رأس همه دعاها باشد.

همچنين بهتر است براي حوائج اخروي نسبت به حوائج دنيوي بيشتر دعا شود؛ از جمله آنهاست؛

1ـ توفيق ديدار امام زمان (عج).

2ـ خشنودي آن حضرت از اعمال و رفتار و گفتارمان.

3ـ طلب عاقبت خير از خداوند.

4ـ با دين كامل از دنيا رفتن.

5 ـ طلب توفيق براي انجام واجبات و مستحبات و ترك محرمات و مكروهات.

6ـ طلب توفيق زيارت ائمه هدي.

7ـ خواستن و درك حضور امام زمان (عج).

8ـ شهادت در راه خدا در ركاب امام زمان(عج).

9ـ محسوب شدن جزء ياران آن حضرت.

10ـ توفيق شفاعت اهل بيت (ع).

11ـ توفيق توبه.

12ـ درخواست براي منحرف نشدن از راه دين و اهل بيت (ع).

13ـ درخواست براي قبولي طاعات.

14ـ طلب خير نمودن براي مؤمنين و خادمين اسلام.

15ـ طلب خير براي پدر و مادر و ذوي الحقوق.

16ـ دعا براي سلامتي مقام معظم رهبري.

17ـ طلب هدايت براي گمراهان.

18ـ درخواست آبرو.

19ـ طلب افزايش معرفت و ارادت به خدا و اهل بيت (ع).

20ـ طلب شفا براي بيماران.

21ـ دعا براي رفع گرفتاريها.

22ـ دعا براي برآورده شدن حاجات.

23ـ طلب عاقبت خير براي فرزندان مسلمانان.

24ـ طلب مغفرت براي گذشتگان.

25ـ طلب ارتقاء مقام معنوي براي شهدا و گذشتگان و ...

 

براي دستيابي به جمله بندي­ زيبا در دعاهاي انتهاي مجلس، به مجالس مداحان بزرگ و خبره و سخنرانان معروف گوش فرا دهيد و دعاهاي زيبا را يادداشت كرده و به خاطر بسپاريد و در محافل استفاده كنيد. البته در مطالعات خود مي­توانيد قسمت­هايي از ادعيه منسوب به معصومين را براي آخر مجلس انتخاب نماييد.

يكي ازدعاهايي كه خوب است در آخرمجلس خوانده شود دعاي معروفی است كه توسط حضرت جبرئيل به حضرت آدم و پيامبران ديگر آموخته شدكه دعاي بسيار مؤثري مي­باشد.وآن دعا اين است:

يَا حَمِيدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ ـ يَا عَالِي بِحَقِّ عَلِيٍّ ـ يَا فَاطِرُ بِحَقِّ فَاطِمَةَ ـ يَا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ مِنْكَ الْإِحْسَانُ[2]

---

[2]بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ، ج‏44 ، 245 . «وَ رَوَى صَاحِبُ الدُّرِّ الثَّمِينِ فِي تَفْسِيرِ قَوْلِهِ تَعَالَى ـ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ ـ أَنَّهُ رَأَى سَاقَ الْعَرْشِ ـ وَ أَسْمَاءَ النَّبِيِّ وَ الْأَئِمَّةِ (ع) فَلَقَّنَهُ جَبْرَئِيلُ ـ قُلْ يَا حَمِيدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ ـ يَا عَالِي بِحَقِّ عَلِيٍّ يَا فَاطِرُ بِحَقِّ فَاطِمَةَ ـ يَا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ مِنْكَ الْإِحْسَانُ ـ فَلَمَّا ذَكَرَ الْحُسَيْنَ سَالَتْ دُمُوعُهُ وَ انْخَشَعَ قَلْبُهُ ـ وَ قَالَ يَا أَخِي جَبْرَئِيلُ فِي ذِكْرِ الْخَامِسِ ـ يَنْكَسِرُ قَلْبِي وَ تَسِيلُ عَبْرَتِي ـ قَالَ جَبْرَئِيلُ وَلَدُكَ هَذَا يُصَابُ بِمُصِيبَةٍ تَصْغُرُ عِنْدَهَا الْمَصَائِبُ ـ فَقَالَ يَا أَخِي وَ مَا هِيَ ـ قَالَ يُقْتَلُ عَطْشَاناً غَرِيباً وَحِيداً فَرِيداً ـ لَيْسَ لَهُ نَاصِرٌ وَ لَا مُعِينٌ وَ لَوْ تَرَاهُ يَا آدَمُ وَ هُوَ يَقُولُ ـ وَا عَطَشَاهْ وَا قِلَّةَ نَاصِرَاهْ ـ حَتَّى يَحُولَ الْعَطَشُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ السَّمَاءِ كَالدُّخَانِ ـ فَلَمْ يُجِبْهُ أَحَدٌ إِلَّا بِالسُّيُوفِ وَ شُرْبِ الْحُتُوفِ ـ فَيُذْبَحُ ذَبْحَ الشَّاةِ مِنْ قَفَاهُ ـ وَ يَنْهَبُ رَحْلَهُ أَعْدَاؤُهُ وَ تُشْهَرُ رُءُوسُهُمْ هُوَ وَ أَنْصَارُهُ فِي الْبُلْدَانِ ـ وَ مَعَهُمُ النِّسْوَانُ كَذَلِكَ سَبَقَ فِي عِلْمِ الْوَاحِدِ الْمَنَّانِ ـ فَبَكَى آدَمُ وَ جَبْرَئِيلُ بُكَاءَ الثَّكْلَى‏»

صاحب كتاب درّ ثمين در تفسير (آيه- 37- سوره بقره كه ميفرمايد:) فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ روايت ميكند كه حضرت آدم عليه السّلام نام‏هاى مبارك پيغمبر اسلام و امامان عليهم السّلام را در عرش ديد! جبرئيل به آن حضرت تعليم داد تا فرمود:يا حميد بحق محمد، يا عالى بحق على، يا فاطر بحق فاطمه، يا محسن بحق الحسن و الحسين و منك الاحسان.هنگامى كه نام حسين را ذكر نمود اشكهايش جارى و قلب مباركش شكست.آنگاه بجبرئيل گفت: چرا وقتى نام پنجمى ايشان را ذكر ميكنم قلبم ميشكند و اشكم جارى مى‏شود!؟ جبرئيل گفت: اين پسر تو دچار يك مصيبتى خواهد شد كه مصائب ديگر در مقابل آن كوچك خواهند بود: حضرت آدم فرمود: چه مصيبتى؟ جبرئيل گفت: حسين در حالى شهيد مى‏شود كه عطشان، غريب، تنها، بى‏ياور و بى‏معين خواهد بود. اى آدم! اگر تو او را ميديدى ميشنيدى كه ميگفت:وا عطشاه! وا قلة ناصراه! حتى يحول العطش بينه و بين الماء كالدخان.يعنى آه از عطش! آه از بى‏ياورى! كار تشنگى آن حضرت بجائى ميرسد كه آسمان بنظرش مثل دود خواهد آمد. كسى جوابش را نميگويد مگر با شمشير، تا اينكه جرعه مرگ را بياشامد. آن حضرت را نظير گوسفند از قفا سر مى‏برند، خيمه‏هايش را به يغما ميبرند، سر مبارك وى و يارانش را در شهرها ميگردانند، زن و بچه‏هايش را به اسيرى خواهند برد. در علم خدا اين طور سبقت يافته است. سپس حضرت آدم و جبرئيل نظير زن جوان مرده گريان شدند