به گزارش سازمان بسیج هنرمندان فارس ، دکتر جهاندار مهرافشا ، هنرمند و قهرمان ورزشکار کشور و استان و عضو شورای مرکزی انجمن موسیقی این سازمان مقاله ای در ارتباط با موسیقی و پزشکی را در اختیار خبر نگار این سازمان قرار داد که در ادامه می خوانید.
در مقاله گذشته یعنی ارتباط علم پزشکی و علم موسیقی به تفصیل از طبایع چهارگانه انسان یعنی سودایی / بلغمی / دموی/ صفراوی سخن گفتیم و عرض شد که میان این طبایع زمان فصلها / بروج، ماهها / و ساعات روز و کیهان ( سیارات – عناصر رنگها و روایج ، بوها ) و انسان شناسی ( دوره های زندگی انسان خلقیات و خصوصیات روحی و روانی و تاثیر درمانی موسیقی ارتباطی تنگاتنگ وجوددارد .
و عرض کردم پدر علم پزشکی که روز تولدش همان روز پزشک است یعنی ابن سینا ( 373/428 ق ) از پیشگامان علم موسیقی بوده اند . بوعلی سینا نخستین کسی است که در باب اصول فن موسیقی کتابی پس از اسلام از خود بر جای گذاشته که به کتاب النجاه معروف است . و شاگرد ممتاز او اورا دانشنامه علایی نام نهاد و ان را ترجمه کرد ..
رساله موسیقی دانشنامه دایره المعارفی از علوم اسلامی ایران در دوره قرون وسطی است که در کتاب سه رساله موسیقی و ریاله موسیقی اخوان الصفا و کنزالصحف نیز معرفی شده است . سبک نوشته دانشنامه سبک مرسل ( ساده ) قرن چهارم هجری است و این سبک رایج کتابهای علمی به شمار می امده است ..
بیرونی نیز با کتاب التفهیم 362/440 ق نهضتی علمی و ادبی در غنی تر و علمی تر شدن فرهنگ لغات فارسی ایجاد کرد .
اکنون پس از این مقدمه در عالم تجسس و تحقیق به نسخه بسیار قدیمی از مولفی ( دامت برکاته ) برخورد کردم که دراین مقاله بتوانم همزمان مقاله علم پزشکی و ارتباط ان با علم موسیقی و هم مقاله قبلی که در باب دورهای ( اتانین ) از مواخذ قدیمی استخراج کرده بودم و مورد علاقه علاقه مندان به علم موسیقی قرار گرفته بود را کاملتر کنم . بدان امید .
معرفت علم ایقاع به قلم دکتر جهاندار مهرافشا
ارتباط ایقاعات با انواع نبض
اسامی و کیفیت ایقاعات و مبدع اانها
بیان ارکان ایقاعی
شرح کیفیت نفرات ادوار و اتانین انها
بحث ارتباط موسیقی و به طور اخص ایقاعات باانواع نبض یکی از موضوعاتی است که توسط نظریه پردازان برجسته ای در تاریخ تمدن اسلامی عنوان شده است و در این راستا نظرات قابل تاملی نیز در حوزه موسیقی درمانی مطرح شده است . به طور کلی بعضی از اطبا قدیم از جمله حکیم بزرگ ابن سینا 428 ق بر این اعتقاد بودند که دانستن وزن و ایقاعات یکی از ملزومات طبابت است ..
رگ شناسی – رساله نبض
بحث جالبی که حقیر مهرافشا دراین رساله بسیار قدیمی با چاپ سنگی یافتم به زحمت بخشهایی از انرا به زبان ساده برگردان کردم در نوع خود کم سابقه بود . نگارنده ناشناس در واقع ایقاعات یا اصول خاصی را نام می برد که نقرات انها را با ضربان بعضی از نبضها هماهنگی دارد و از این رو شناخت انها در تشخیص امراض مفید است . این مطالب به صورت خلاصه از این قرار هستند :
ضربان نبض شخص سالم ( صحیح البدن ) مانند دور قدیم استوار است
ضربان شخص مبتلا به طب مطبقه :
اگر بادی است در اغاز به دور اوفر شبیه است و در پایان به دور روان
اگر ماوی است با دور دو یک قابل مقایسه است
ضربان نبض منشاری به دور هزج نزدیک است
ضربان نبض رملی به دور رمل نزدیک است
ضربان شخص مبتلا به سل و دق به دور فاخته نزدیک است
مطالبی به صورت نثر دیدم به گونه زیر :
دوری شامل 21 نقره است
دور فتح ( ضرب الفتح ) شامل 58 نقره و از ابداعات ابوالفتح عودی است .
دور چار ضرب شامل 48 نقره و از ابداعات علی ربابی است .
دور ثقیل شامل 36 نقره و از ابداعات استاد عبدالقادر مراغی است
دور ماتین ودور فتح نیز از ابداعات استاد مراغی است .
دور خفیف شامل 24 نقره و از ابداعات علی ستایی است
دور بشارت کبیر شامل 36 نقره است
دور بشارت صغیر شامل 22 نقره است
دور جواجک ( دقاق ) شامل 26 نقره است
دور اواسط شامل 18 نقره و از ابداعات تن پرور است
دور درافشان شامل 14 نقره و از ابداعات روح پرور است
دور شاهنامه شامل 14 نقره است
دور ترکی ( ضرب () شامل 12 نقره است
دور رمل شامل 8 نقره و از ابداعات حسن عودی است
پس از این ذکر میشود
که در ایقات گاه مد و قصر یا دیرند نقرات ممکن است کوتاه یا بلند شود و به عنوان
مثال از دورهای هزج و دور یک نام می برد که شامل این قاعده میشوند اما متاسفانه به
جزئیات مد و قصر نقره در این مورد اشاره ای ندیدم
دور اوفر و دور مخمس با یکدیگر متابعت دارند
دور ترکی و دور اوسط با یکدیگر متابعت دارند
دور مخمس و چار ضرب با یکدیگر متابعت دارند
دور اوفر شامل 6 نقره است
دور فاخته کبیر شامل 7 نقره و فاخته صغیر شامل 5 نقره سات
دور مجمل شامل 26 نقره و از ابداعات سلطان غضنفر است
دور نیم ثقیل شامل 10 نقره است
دور حجازی شامل 14 نقره است
تعداد نقرات دور اصول عمل مانند دور رمل طویل است
دور سماعی شامل 9 نقره است
دور حربی شامل 10 نقره است
دور سلطان شامل 11 نقره است
دور ارغشتک شامل 6 نقره است
دور روان کبیر شامل 8 نقره و روان صغیر شامل 6 نقره است
دور فرح کبیر شامل 12 نقره و فرح صغیر شامل 11 نقره است
دور خفیف صریع شامل 12 نقره است
دور شولی شامل 8 نقره است
دور چنبر شامل 8 نقره است
درباره ایقاعات اشاره به چند نکته ضروری است
ابتدا انکه در میان اثار نظریه پردازان قرون دهم و یازدهم تقسیم بندی ایقاعات از نشان واحدی طبعیت نمی کند . در بعضی اثار این دوره از هفده بحر اصول یا دور ایقاعی نام برده شده است و در بعضی اثار اصول یا ایقاعاتی که در مجلس درباری نواخته می شده از اصولی که در نقاره خانه ها زده می شده متمایز شده است . اما از رساله ای که حقیر در دست دارم از هفده بحر اصول که نامی برده نشده هیچ نظام خاصی هم به عنوان دورهای اصلی و فرعی مشخص نشده است . از اصول نقاره خانه ها نیز حرفی به میان نیامده است ..
از شواهد معلوم میشود که نویسنده باذوق این دستنوشته خطی قدیمی در صدد جمع اوری و ارائه یک ذخیره اطلاعاتی از ایقات زمان خود بوده است و هر گونه اطلاعاتی که در این زمینه به دست می اورده را به نوعی در رساله خود منعکس نموده است . در مواردی که ساختار درونی و اتانین ایقاعات برای او معین بوده انرا مشخص کرده و در مواردی که از مبدا انها با اطلاع بوده است به انها اشاره کرده و در مواردی نیز صرفا به بازگو کردن تعداد نفرات انها اکتفا کرده است .
اطلاعات نویسنده رساله درباره ایقاعات تقریبا یکدست هستند جز در یک مورد که مبدا دور فتح یا ضرب الفتح را یکبار عودی و یکبار استاد مراغی ذکر کرده است ..
ایشان عنوان کرده که جمعا از چهل و دو دور ایقاعی و به نوعی تعداد انها با تعداد پرده ها ( دوازده مقام وشش اوازه و بیست و چهار شعبه ) تناظر داشته . اسامی بسیاری از این ایقاعات در رساله های موسیقی دوره صفویه همچون ( بهجت الروح – رساله کرامیه – رساله علم موسیقی میر صدرالدین محمد و رساله موسیقی خواجه کلان خراسانی نیز دیده میشود . نام بعضی از دورها غیر متعارف است و در میان اثار دیگر کمتر به چشم می خورد مانند دور جواجک – دور سلطان – دور ارغشتک و دور شولی .. درباره خاستگاه ادوار اخیر هیچ اطلاعی در دست نیست ..
البته امیر علیشیر نوایی906 ق در یکی از اثار خود به نام میزان الاوزان به دور ارغشتک اشاره می کند و می توان چنین برداشت کرد که حداقل در موسیقی هرات اواخر قرن نهم این دور مستعمل بوده است و شاید بعدا ارتباطی بین موسیقی هرات و محلی ( احتمالا گیلانی ) وجود داشته است .
در رساله فارسی دیگری به نام تقسیم النغمات و بیان الدرج والشعب و المقامات نیز که در استانبول نوشته شده است از دور جواجک نام برده شده است ..
در تشریح ایقاعات نام افرادی بر ما مشخص ولی نام عده ای به عنوان مبدع ادوار ایقاعی بر ما مجهول است
نویسنده در فایده بیست و چهارم ارکان ایقاعات را در ادوار معرفی می کند که شامل سبب و وتد و فاصله است . او انواع ارکان ایقاعی را در چهار چوب دوری که خود ان را دور اساس می نامد به صورت " تن تن تنن تنن تننن تنننن " نشان می دهد . در مطلب یازدهم اشاره ای به دور اساس می کند و انرا در قالب بیتی بیان می کند ..
" تن تن تنن تنن تننن تنننن لم ار علی راس جبل سمکتن
نویسنده رساله از مطلب دوازدهم و فایده بیست و پنجم تا اخر رساله به تشریح سی و سه دور از 42 دوری که قبلا ذکر کرده بود می پردازد . او ارکان ایقاعی انها را اعم از سبب و وتد و فاصله بیان و اتانین هریک را نیز دقیقا مشخص می کند . کاتب متاسفانه در این قسمت در چند مورد مانند دور حنیف دور جواجک و دور اواسط اتانین را از قلم انداخته است . در یک مورد یعنی دور ثقیل نیز از قلم افتاده است .
به هر حال همتی که نویسنده با ذوق ناشناس در این متن قدیمی در مورد دورهایی که اتاتین انها را عنوان کرده به شرح می اورم ...
/.دور فتح ( ضرب الفتح )
تن تن تن تننن تن تن تننن
2+2+1+1+1+1+2+1+1+1+1+1+1+2=18
/.دور چهار ضرب
تننن تننن تننن تننن تننن تننن تننن تننن تننن تننن تننن تننن
1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2+1+1+2=48
/. دور خفیف
تننن تننن تن تننن تن تننن تننن
1+1+2+1+1+2+1+1+1+1+2+1+1+1+1+2+1+1+2=24
/. دور مخمس
تنننن تنننن تنننن تنننن
1+1+1+2+1+1+1+2+1+1+1+2+1+1+1+2=20
/. دور بشارت کبیر
تن تننن تن تن تننن تن تن تننن تن تننن تننن تن تن
2+1+1+2+2+2+1+1+2+1+1+1+1+1+1+2+2+1+1+2+1+1+2+2+2=36
دور بشارت صغیر
تن تن تن تن تننن تن تننن تننن
2+2+1+1+1+1+1+1+2+2+1+1+2+1+1+2=22
/. دور جواجک ( دقاق )
تن تننن تن تننن تنن تنن تن تننن تن
1+1+1+1+2+1+1+1+1+2+1+2+1+2+1+1+1+1+2+2=26
/. دور اواسط
تننن تننن تن تن تننن تن
1+1+2+1+1+2+1+1+1+1+1+1+2+2=18
/.دور دورافشان
تنن تننن تننن تن
1+2+1+2+1+1+2+1+1+2=14
/. دور شاهنامه
تننن تننن تننن تن
1+2+1+2+1+1+2+1+1+2=14
/. دور ترکی ( ضرب ترکی
تن تننن تننن تن
2+1+1+2+2=12
/.دور رمل
تن تن تننن
1+1+1+1+1+1+2=8
/. دور هزج
تن تننن تننن
2+1+1+2+1+1+2=10
/. دور دویک
تننن تننن
1+1+1+1+1+1+2=8
/. دور اوفر
تن تننن
2+1+1+1+2=6
/. دور فاخته کبیر
تنن تن تن
1+2+2+2=7
/. دور فاخته صغیر
تنن تن
1+2+2=5
/. دور محجل
تننن تنننن تنن تنن تن تن تن تنن
1+1+2+1+1+1+2+1+2+1+2+2+2+2+2+1+2=26
/. دور نیم ثقیل
تن تن تنن تنن
2+1+1+2+1+1+2=10
/. دور حجازی
تن تن تننن تنن تنن
1+2+1+2+1+1+2+1+1+2=14
/.دور اصول عمل
تن تن تنن تنن تن تن تن
2+2+1+2+1+2+2+2+2+2=16
/. دور رمل طویل
تنن تننن تن تن تن تن
2+2+1+2+1+2+2+2+2+2=16
/. دور سماعی
تن تنن تننن
2+1+2+1+1+2=9
/.دور حربی
تنن تنن تن تن
2+1+1+2+1+1+2=10
/. دور سلطان
تن تننن تنن تن
2+1+1+2+1+2+2=11
/.دور اوغشتک
تن تننن
2+1+1+1+2=6
/. دور روان کبیر
تن تن تن تن
1+1+1+1+1+1+2=8
/. دور روان صغیر
تن تن تن
2+1+1+1+2=6
/.دور فرح کبیر
تنن تنن تن تننن
1+2+1+2+2+1+12=12
/. دور فرح صغیر
تنن تن تن تننن
2+1+1+2+1+2+2=11
/. دور خفیف صریح
تن تن تن تن تنن تنن
1+2+1+2+1+1+2+1+1+2=14
/. دور ضربی
تن تننن تننن تن
1+2+1+2+2+1+12=12
همانگونه که ملاحظه فرمودید با اینکه این نویسنده ویا گرد اورنده و یا محقق به هرحال در مبحث پرده و ایقاع سخن می راند و به سایر مباحث موسیقیایی همچون توصیف سازها و یا تشریح تصانیف و فرم اوازها سخن نمی گوید اما مطالب خود را دقیق و منسجم بیان کرده که معادل انها را حقیر مهرافشا در رساله قرن دهم و یازدهم کمتر دیدم . به هرحال این مبحث ادامه دارد و امیدورام مورد قبول درگاه حق مخصوصا اهالی موسیقی وسایرین قرار گرفته باشد .. والسلام ..
