یکی از شناسه های فرهنگ ایران، صنایع دستی است که علیرغم آشنایی تمام اقشار جامعه به جهت کاربردی بودن این صنایع، بسیاری از این هنرها در بستر زمان به دست فراموشی سپرده شده است.
استان فارس یکی از استانهای ایران است که در بخش جنوب این کشور واقع شدهاست. این استان با مساحتی در حدود ۱۲۲٬۶۰۸ کیلومتر مربع، چهارمین استان بزرگ و با جمعیتی معادل ۴٬۵۲۸٬۵۱۳ نفر، چهارمین استان پرجمعیت ایران بهشمار میرود.
قالی، گلیم و گبه از مهمترین صنایع دستی استان محسوب میشوند، پس از آن باید از خاتم، خاتم سازی و خاتم کاری و پس از آن معرقکاری روی چوب، منبت کاری چوب، نقاشی روی چوب و سفال و سرامیک، کاشی معرق و کاشی هفت رنگ یاد کرد. از رشتههای رایج در استان فارس طراحی و نگارگری (نگارگری، گل و مرغسازی، تذهیب و تشعیر) است.
رنگرزی گیاهی و استفاده از مواد ملونه طبیعی در رنگرزی خامه و ابریشم نیز کاری پررونق در استان فارس است. در زمینه فلزکاری و هنرهای مرتبط با فلز نیز میتوان از آثار قلمزنی روی نقره یاد کرد. از سایر رشتههای صنایع دستی رایج در این استان میتوان به دوخت لباسهای محلی، عروسکسازی، پیکرتراشی، نمدمالی، رودوزیهای سنتی، بافتنی، نقشهکشی فرش و گلیم اشاره کرد. نوعی دیگر از هنرهای دستی در معماری ساختمانها کاربرد دارد.
از جمله آنها نقاشی پرندگان، گل، شاخه درختان و فرشتگان بر سقفهای بسیاری از عمارتهای قدیمی نظیر نارنجستان قوام، خانه زینتالملوک دیده میشوند و همچنین کاشیهای هفت رنگی که در عمارتهای باغ عفیفآباد و باغ ارم وجود دارند.
آینهکاری و گچبری و منبتکاری که در امامزادههایی مانند شاهچراغ به چشم میخورند. درب و پنجرههای چوبی در ساختمانهای قدیمی مانند مسجد نصیرالملک و کارهای دستی در عمارت کلاهفرنگی آباده و طرح مسجد کبیر نیریز هم از این دست هستند.
تولید انواعی از صنایع دستی در مناطق عشایری و روستایی و نیز در شهرهای استان فارس رواج دارد. قالیبافی و گبهبافی بیشتر در بخشها و روستاها به وسیله زنان بافته میشود. خیمهبافی و گلیمبافی و جاجیمبافی و تنچهبافی در میان عشیرهها و تیرههای قشقایی رایج است. خاتمکاری، نقرهکاری، قلمزنی، منبتکاری، شیشهسازی و کاشی هفترنگسازی در شیراز رایج است. منبتکاری و گیوهبافی در آباده، سفالکاری، سرامیکسازی و کاشیسازی در استهبان و حصیربافی، سبدبافی و بوریابافی در کازرون مشهور است.
امروزه تغییرات و ساختارهای جدید جهانی، به تدریج موجب دگرگونی های زیادی در سطوح مختلف فرهنگی و اجتماعی شده؛ در نتیجه، شیوه زندگی شکل جدید به خود گرفته است. بنابراین میبایست ضمن تاکید بر نهاده های ریشه دار و وزین تاریخی گذشته، با شناخت ساختار جامعه و درک سازوکارهای نوین آن، حضوری کارآمد در عرصه های تولیدات صنایع دستی را فراهم نمود.
لذا به نظر میاید که آنچه امروزه حوزه صنایع دستی استان فارس بیش از پیش به آن نیاز دارد، وجود الگوی مناسب توسعه در راستای تغییرات و تحولات اجتماعی و جهانی است. از اینرو، علیرغم نگرانی های فعلی، چشم انداز آینده یکسره ناامیدکننده نیست. اگر فرصتها به کلی از دست نرود و ندانم کاریهای فعلی، عرصه را بر رشد و بالندگی تنگ ننماید، افق روشن، چندان دور نیست. صنایع دستی مانند دیگر پدیده های فرهنگی دارای ابعاد تاریخی، زیبایی شناختی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. در دنیای امروز که هر کشوری برای معرفی هویت خود میکوشد، ایران بقدری از این نظر غنی است که نیاز به معرفی به صاحبنظران جهانی ندارد.
یکی از شناسه های فرهنگ ایران، صنایع دستی است که علیرغم ملموس بودن و آشنایی تمام افراد و اقشار جامعه به جهت کاربردی بودن این صنایع، بسیاری از این هنرها در بستر زمان به دست فراموشی سپرده شده. استان فارس نیز از این قاعده مستثنی نیست. امروزه فارس با داشتن تنوع هنرها و صنایع دستی زیبا، که در بالا به آن اشاره کامل شد، متاسفانه به دلایل بسیاری به دست فراموشی سپرده شده و یا تعداد انگشت شماری از هنرمندان فعال میباشند. در کنار پیچیدگی های ساخت و تولید آثار صنایع دستی، فروش و عرضه آثار هنری دست ساز، مسئله مهمی است که مغفول مانده و میتواند سرنوشت صنعت را در استان فارس، که همه ساله تعداد زیادی گردشگران داخلی و خارجی در آن تردد میکنند، تغییر دهد.
صنایع دستی و روستایی از نظر ماهیت، یکی از انواع فعالیت های اقتصادی است که منجر به تولید کالاهای جدیدی میگردد. در ادامه به عنوان اهمیت و نقش صنایع دستی در توسعه صادرات غیرنفتی کشور باید گفت این صنایع به عنوان یک هنر/صنعت مستقل بومی، میتواند جایگزین بسیار مناسب نفت در سبد صادراتی کشور باشد و کشور را از اقتصاد تک محصولی به اقتصاد پایدار و مبتنی بر تولید، که بسیار پویاست، سوق دهد. به بیان دیگر، ارزش با لقوه صنايع دستي به گونهاي است كه اگر اين صنايع ساماندهي و تقويت شوند و سرمايهگذاري لازم در مورد توليد آنها صورت گيرد با صادر كردن آنها به كشورهاي ديگر ميتوان از صادرات نفت بينياز شد.
همايش توانمندسازي صنايع دستي فارس و كشور، همچنین ايجاد مکان های نمایشگاهی و بازارچههای صنایع دستی اقدام مهمي در راستاي معرفي و شناسايي قابليتها و ظرفيتهاي صنايع دستي ميباشد كه در آينده ميتواند موجب ايجاد بستر مناسب جهت توسعه و ارتقاء صنايع دستي در ميان مردم منطقه باشد. زبان صنايع دستي زبان آرامش است.
نقشها و طرحهاي صنايع دستي همه خطوط آرامش بخش و دلنشيني دارند و انسان صنعتي امروز به استفاده از اينها نياز دارد تا راحت فكر كند و بهتر بيانديشد و وقتي بهتر بيانديشد ميتواند مشكلات را بهتر حل كند و استفاده از اين ابزار يعني آموزش هميشگي آرامش در خانه و كار و نبايد آن را از نظر دور كرد. باتوجه به مواد اوليه بومي استان و با خلاقيت هنري آفرينندگان بومي تعداد و تنوع كالاي دستي در فارس به وضوح نمايان است در هر محصول صنايع دستي ذوق هنري و خلاقيت فكري صنعتگر سازنده به نحوي تجلي يافته و همين علل وجه تمايز اصلي اين گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشين و كارخانه است ايجاد اشتغال و كسب درآمد جاذبه گردشگري، حفظ و بقاي آداب و رسوم قومي، كسب درآمد ارزي و غيره ميتواند از پيامدهاي رونق صنايع دستي در كشور باشد حمايت از جهانگرد و جذب تورسيم و همچنين به حفظ ميراث فرهنگي ـ قومي كمك ميكند و ديگر اين كه درآمدهاي ارزي ناشي از فروش صنايع ميتواند بخش مهمي از صادرات غيرنفتي كشور را به عهده گيرد.
بر این اساس باید گفت با توجه به اینکه بیشتر فعالین صنایع دستی فارس را بانوان تشکیل میدهند ، عدم وجود نقدینگی و مواجهه با وام های با سود کلان از معضلات اصلی آنهاست. ضمن اینکه در شیراز مکان نمایشگاهی ثابتی جهت ارائه و معرفی صنایع دستی نیست ، اگر بخش دولتی بتواند متولی این امرشود، بانوان میتوانند طی ارائه هنرهای دستی، اشاعه دهنده فرهنگ داخلی ایران باشند.
متأسفانه افزايش روند مهاجرت از روستاها به شهر شاخههايي از صنايع دستي ناب و بيهمتاي فارس را در معرض انقراض قرار داده است و نسل تازهاي كه بايد چنين ميراث با ارزشي را حفظ كند بيشتر راهي شهرها شدهاند. يكنواختي در بازار صنايع دستي معضل ديگري است كه باعث افزايش نرخ بيكاري ميگردد و از سوي ديگر صنايع دستي كه حافظ ميراثهاي كهن قومي است كم كم در سبد كالاي مصرفي افراد رنگ ميبازد و جاي خود را به ساير توليدات ماشيني ميدهد. توجه به رنگ، نقش و بستهبنديهايي كه براي مخاطبان جذابيت داشته باشد، ميتواند در تداوم خريد كالاي دستي تأثيرگذار باشد. در شرايط فعلي كه مسئله بيكاري و ايجاد اشتغال مولد همراه با افزايش توليد داخلي و توسعه صادرات غيرنفتي و فراهم نمودن زمينه مشاركت آن در فعاليتهاي اقتصادي و اجتماعي مهمترين دغدغه مسئولين و رئوس برنامههاي توسعه اقتصادي و اجتماعي كشور را تشكيل ميدهد، توجه به صنايع دستي و اهميت آن بدليل ويژگيهاي منحصر به فرد آن بيش از بيش گرديده لذا صنايع دستي علاوه بر جاذبههاي هنري و فرهنگي و سهولت آموزش و فراگيري آن از كمترين هزينه سرانه آموزش و ايجاد فصت شغلي در ميان بحثهاي مختلف فعاليتهاي صنعتي برخوردار است.
بر اساس مطالعات و مذاکرات بعمل آمده در کمیسیون های تخصصی اتاق بازرگانی در زمینه اهمیت رفع موانع فعالان زمینه صنایع دستی فارس، معضلات و راهکارهای ارائه شده اعضای متخصص کمیسیون های تجارت و صادرات، گردشگری و خدمات و آموزش و پژوهش؛ به شرح زیر ارائه میگردد. لذا خواهشمند است موارد عنوان شده، با تدبیر و اندیشه مقامات محترم استانی در جلسات ارائه شده تا فعالان این بخش بتوانند همانند همیشه از راهکارهای اجرایی آن مقامات محترم مستفیض شوند.
مشكلات و موانع توسعه صنايع دستي:
غلبه تفكر تجاري و قاچاق كالا بر فعاليتهاي مولد و توليدي
عدم حضور بخش غيردولتي نيرومند در صنايع دستي
پراكندگي مناطق توليدي و دوري از بازار كه موجب تحميل هزينههاي اضافي توليد ميگردد.
ضعف بنيه مالي صنعتگران كه غالباً افرادي فقير و عمدتاً روستايي هستند.
بالا بودن سود تسهيلات بانكي
عدم ثبات شغلي به دليل تأثير نوسانات اقتصادي و بويژه رونق يا ركود بازار
فقدان كارگاههاي مدرن و مجهز
بيمه هنرمندان و صنعتگران
گوشه نشینی و فقدان استادکاران صنایع دستی
راهكارهاي پیشنهادی توسعه و ارتقاء جايگاه صنايع دستي:
تنوع رشتهها و ارتقاء كيفيت آموزشي
تكميل بانك جامع اطلاعات هنرمندان و صنعتگران صنايع دستی
ساماندهي صنعتگران صنايع دستي در قالب تشكلهاي تعاوني و تقويت انجمن صنعتگران صنايع دستي
راهاندازي رشتههاي علمي و كاربردي صنايع دستي
تقويت بنيه صنعتگران از طريق شركت در نمايشگاههاي داخلي و خارجي با استفاده از تسهيلات و امكانات موجود كشور
ارتقاء كيفيت محصولات توليدي و كمك به بازاريابي و توسعه صادرات آن بويژه در ممالك ثروتمند عربي همسايه
احياء رشتههاي اصلي و بومي در مناطق و ايجاد تنوع در رشتههاي مورد توجه و علاقه جوانان
تجهيز كارگاهها و مراكز خدمات صنايع دستي در فارس و شهرستان های اطراف
كمك به توسعه بازار توليد و مصرف مصنوعات صنايع دستي از طريق پيگيري طرحهاي تضمين خريد بعضي از محصولات برتر و ايجاد بازارچههاي صنايع دستي
تأمين تسهيلات كمك بهره و جوايز صادراتي براي صنعتگران و صادركنندگان
ارائه خدمات فني و آموزشي به كارگاههاي طرحهاي توليدي بخش تعاوني و خصوصي
برگزاري نمايشگاهها و موزههاي صنايع دستي مجال تازهاي براي توجه بيشتر به اين بخش از صنايع اقتصاد ملي فراهم كرده است.
بسياري از كشورها از جمله هند از محل توليد و صادرات صنايع دستي درآمدهاي ارزي قابل توجهي بدست ميآورند در صورتي كه در ايران قابليتهاي زيادي براي رشد و توسعه صنايع دستي وجود دارد و به ويژه ميتوان محصولات يگانه صنايع دستي كشورمان را كه در دنيا خواستاران زيادي دارد احياء و به مرحله توليد و عرضه رساند.
توجه به حضور بازاريابهاي مجرب و فعال در سطح جهان
ارتباطات گسترده و وسيع با مراكز صنايع دستي در سراسر دنيا
توجه به بستهبندي جذاب با حفظ هويت صنايع دستي ايران با قيمت مناسب
تبليغات در رسانههاي داخلي و خارجي و مديريتهاي دقيق و كارآمد ميتواند زمينه را براي رشد توليدات صنايع دستي و صادرات آن فراهم آورد در ميان موارد ذكر شده تبليغات گسترده و ترويج مصرف كالاي دستي در داخل و خارج مرزهاي كشور مهمترين ابزار براي حفظ و همچنين قوام صنايع دستي استان محسوب ميشود.