چیستی و چرایی تربیت از دیدگاه سند تحول در مدارس

تربیت محور اساسی ارتقای حیات آدمی است. پیشرفت همه جانبه و پایدار هر جامعه نیازمند وجود انسان های مومن، متعهد، خلاق، کارآمد،منضبط، دارای انگیزه، امیدوار، فعال و درستکاری است که در حرکت جامعه به سوی پیشرفت مورد نظر نقش اساسی را اینفا می نمایند. در این راستا و بدون شک فرآیند تربیت در همه انواع آن، یگانه سازوکار مطمئنی است که با تمهید رشد همه جانبه استعددها و تنظیم متعادل عواطف افراد جامعه و راهنمایی ایشان به سوی تکوین و تعالی پیوسته ی هویت خود، بر اساس نظام معیار مقبول جامعه،این حرکت دشوار، حیاتی و گریزناپذیر را به سرانجام خواهد رساند.

فرآیند تربیت با فراهم آوردن زمینه پذیرش و گرایش آگاهانه و آزادانه افراد جامعه به ویژه نسل فردا نسبت به فرهنگ اجتماع و تلاش برای اصلاح و توسعه مداوم آن به شمار می آید. در این میان فلسفه تربیت عبارتند از: برآیند خردورزش و تامل معلمان و مربیان فکوری که در اثر تجربه شخصی و بازاندیشی مداوم از قرآیند تربیت بصیرت و درکی حکیمانه یافته اند و با توجه به آن فلسفه تربیتی شخصی خود را ساخته و پرداخته و بر این اساس در مسیر دشوار و پرفراز و نشیب آن حرکت کرده اند و با کسب توافق فکری جمعی دیگر از مربیان مجرب و فکور با لزوم مشارکت فعال و هماهنگ در اداره شایسته مدارس خود و دانش آموزان تحت پوشش تلاش نموده و با تکیه بر مبانی و نظام ارزشی معینی به تدریج ورد عمل می شوند و این التزام عملی(اراده و عمل) است که وجه تمایز فعالیت ها را در مدارس مشخص می کند. لذا توجه و عنایت به مفهوم تربیت که عملی جامع و یکپارچه، تدریجی، هماهنگ، فراگیر و همیشگی و مادام العمر و مشتمل بر تمام فرآیند های زمینه ساز تحول اختیاری و آگاهانه آدمی است که موجب تعالی پیوسته تمام ابعاد فردی و اجتماعی انسان به منزله یک کل شده و سبب تداوم و تکامل حیات انسانی بر اساس جریان ربوبی آفرینش آدمیان و تلاشی مقدس برای تحقق هدف آفرینش که همان کمال مطلوب یعنی قرب الی الله در دیدگاه دینی می گردد می بایست مدنظر قرار گیرد. از آن جا که تربیت در هر حال عبارتند از کوشش هدفمند برای تحول و حرکت آدمی از وضع موجود به وضع مطلوب؛ آگاهی مربیان و معاونین پرورشی از مبانی تربیت(در پنج محور اساسی) در جهت وصول به اهداف مدنظر موثر خواهد بود.

دراین مقوله به اختصار و بر حسب موضوع مهمترین مبانی تربیت ارائه می گردد.

مبانی هستی شناختی(بیان ماهیت هستی و علت غائی آن) درباره خداوند و دیگر عناصر هستی: در آموزه های اسلامی از انسان خواسته شده تا در شناخت خود و محیط خویش فارغ از پندارها و ذهنیات، هر چیز را همان طور که هست، با همه خصوصیات واقعی اش و با همه ابعاد مختلف و پیوستگی ها و وابستگی ها بشناسد. لذا بر این اساس آنچه را که تاکنون شناخته ذره ای از این واقعیت بی نهایت است؛ در ورای طبیعت و هستی مادی با همه محدودیت های فراوان آن (ناپایداری و پایان پذیری)مراتب و سطوح بالاتری از واقعیت و عوالم دیگری(عالم مثال، عالم عقل، ملکوت و جبروت و عرش و کرسی) و موجوداتی غیر نامحسوس نظیر(روح، ملائکه، جن و شیطان) نیز وجود دارند. بنابراین هستی، مجموعه ای از عالم غیب و عالم شهادت است و جهان شهود مرتبه نازله ی واقعیت عالم غیب است. لذا بر مبنای این نگرش، تصویر طبیعت گرایانه و صرفا مادی از هستی مردود است. حقیقت دنیا برای آخرت است و عمر دنیا در برابر آخرت روز یا ساعتی بیش نیست.

مبانی انسان شناختی(درک چگونگی موقعیت انسان در هستی) انسان موجودی است مرکب از جسم و روح درهم تنیده و مرتبط، حقیقت انسان روح اوست و کمال جاودانگی آدمی به کمال و بقای روح مربوط می شود. مخاطب خداوند روح و نفس انسان است که از امر خداوند نشات گرفته و حیاتش پس از مرگ در عالم برزخ و آخرت تداوم می یابد، انسان فطرتی الهی دارد که قابل فعلیت یافتن و شکوفایی و یا فراموش شدن است، انسان برحسب فطرت و آفرینش جویای همه ی مراتب کمال تا حد بی نهایت است، سنت های الهی بر زندگی انسان حاکم است؛ برای تحول و حرکت مناسب آدمی به سوی کمال، سنت هایی همچون ابتلا و امتحان که موجب می گردد تا آدمی با اقدامات متناسب و به موقع در چهارچوب تقدیر خداوند متعال قدم بردارد، انسان کرامت ذاتی دارد و هم می تواند کرامتی اکتسابی به دست آورد و این قابلیت را کسب کند تا خلیفه خدا روی زمین باشد، امکانات و مزایای انسان در مقایسه با دیگر موجودات(توانایی تفکر، تعقل، آزادی تکوینی و اراده و اختیار) مسئولیت و تکلیف خاص می تواند او را در صورت حسن استفاده از آنها به مقام خلیفه الهی دست یابد، انسان در عین برخورداری از استعداد های فراوان دارای انواع محدودیت ها و مواجه با بسیاری از تهدیدهای بیرونی و درونی است، مانند ضعف، حرص، ستمکاری،ناسپاسی، نادانی، شتابزدگی، و فراموش کاری و ... که تن دادن به این گونه محدودیت ها و تداوم و تشدید اختیاری آنها باعث می شود که آدمی زاده حتی به نازلترین مرتبه هستی خود سقوط کند و به مثابه بدترین جنبندگان محسوب شود. در این میان شیطان با تزیین امور باطل و ایجاد وسوسه در فکر و اراده ی آدمی خستگی ناپذیرانه می کوشد تا او را در مسیر بندگی خدا دور و به سوی بیراهه و کفر و فحشا دعوت کند، نفس اماره نیز با برخورداری از کشش ها و تمایلات طغیانگری که نتیجه ی استفاده بی حد و مرز از نیروی شهوت و غضب است زمینه پیروی از وسواس شیطان را فراهم می سازد.

مبانی معرفت شناختی( توانایی درک انسان نسبت به شناخت هستی و درک موقعیت خود و دیگران در هستی) این مبانی عبارتند از انواع و اقسام علم انسان و مراتب و سطوح آن و شناخت و شناخت منابع و ابزارهای متعددی که دراختیار انسان است که به جهت پی بردن به حقایق جهان از آن بهره گیرد، از قبیل حواس، عقل، شهود و مکاشفه، وحی و الهام و .. تعقل مهمترین فعالیت آدمی است که قرآن کریم در آیات گوناگونی از رمز گشایی از حوادث طبیعی و رخدادهای تاریخی و اجتماعی با به کار بردن آن بسیار استفاده نموده است.

مبانی ارزش شناختی: ارزش ها، بایدها و نبایدهای ارزشی که برحسب علیت و سببیت بین عمل اختیاری فردی و نتیجه فردی و نتیجه مرتبط بر آن وجود دارد که اعتبار این ارزش ها هم از طریق عقل و فطرت انسانی و هم با مراجعه به نظام معیار دینی معلوم می گردد و انواع و مراتب آن به شکل سلسله مراتب با غایت اصیل زندگی آدمی، یعنی قرب الی ا... ارتباط دارد. بر این اساس حیات طیبه وضع مطلوب زندگی بشر است که بر اساس معیار ربوبی و با انتخاب و التزام آگاهانه و اختیاری آن در همین زندگی دنیایی و در جهت تعالی آن از سوی خداوند به انسان اعطا می شود.

مبانی دین شناختی: درباره چیستی و چرایی دین و جایگاه دین در زندگی و نسبتی که انسان با آن دارد و نحوه فهم دین، قلمرو دین و ارتباط آن با سایر معارف را در بر می گیرد فلسفه دین ناشی از نیاز بشر به هدایت است.

چیستی و چرایی و چگونگی تربیت در جامعه اسلامی ایران به شکلی جامع، سازگار، به هم پیوسته و با تکیه برمبانی اساسی و معتبر با نظام فکری و ارزشی مقبول دراین نظام برای سامان دهی فعالیت های تربیتی می تواند بسیار نقش آفرین و موثر واقع شود. از این رو می بایست مربیان محترم مدارس ضمن مطالعه ی مبانی تربیت در مقام مقایسه ی گذشته فرد و جامعه و شرایط فعلی حاکم بر او با اتخاذ رویکردی فعال و آینده نگرانه(تبیین آینده مطلوب) نسبت به تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی، راهبردهای تربیتی مناسبی را در جهت مواجهه نظام تربیتی و متربیان با چالش های پیش رو تعیین و با استفاده از نقاط قوت و فرصت ها و تبدیل تهدیدها و نکات ضعف به فرصت ها و نقاط قوت فعالیت خود را در این راستا تنظیم بنماید.

برگرفته از مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی جمهوری اسلامی ایران

تهیه و تنظیم: صدیقه تقی پور معاون پرورشی هنرستان شهید سید محمد حسن هاشمی

/انتهای پیام/224224