کارکردهای تربیتی و روان شناختی اعتکاف

اشاره

اسلام با گوشه گیری مخالفت کرده است، ولی از آنجا که پرداختن به مسائل مادی و پیوند با غفلت زدگان جامعه، تمایل به دنیا و تجمل گرایی را در انسان افزایش می دهد و گاه آدمی را از یاد حق و توجه به حقیقت و معنویت باز می دارد و به خود مشغول می کند، در اسلام، برنامه ای داوطلبانه برای حل این آفت روحی در نظر گرفته شده است که اعتکاف نام دارد.در این برنامه معنوی، افراد در روزهای مشخصی به پناهگاه معنوی، یعنی مسجد می روند و اعمال و آداب ویژه ای را انجام می دهند. با دقت در چنین برنامه جذابی، به نکته های تربیتی و روان شناختی سودمندی می توان پی برد.

کارکردهای تربیتی و روان شناختی

1. مدیریت استرس

افزایش نگرانی، انسان را از رسیدن به اهداف باز می دارد. کسانی که با نگرانی ها دست و پنجه نرم می کنند، نمی توانند درست تصمیم بگیرند، انتخاب کنند و بر انتخاب هایی که داشته اند، باقی بمانند. ممکن است این پدیده روانی در وضعیتی شدیدتر، فردی را از زندگی ساقط، و او را با شکست های پی در پی روبه رو کند. یکی از بخش های نگرانی، مربوط به ذهن است. در این بخش، فرد با ذهنی ناآرام، آشفته و نگران، روبه رو است که برای فعالیت های مفید، قدرت ندارد. این ذهن ناآرام، خود را به صورت خودکار اداره می کند و اجازه نمی دهد خودش برای زندگی و برنامه هایش، برنامه داشته باشد. برای درمان این گونه نگرانی، برنامه های گوناگونی پیشنهاد می شود که بر اساس سطح نگرانی و موقعیت فرد می تواند متفاوت باشد. برای نمونه، اگر فرد یاد بگیرد که همه افکارش را بشناسد و زیر نظر داشته باشد، آن گاه می تواند آن را مدیریت کند. فردی که با چندین مسئله ذهنی روبه روست که هیچ کدام حل نشده اند، تا هنگامی که با آنها درگیر است، مرتب در حال سوزاندن انرژی و توان مغزی خود است و این حالتی بد و منفی، پدید می آورد. چنین ذهنی تا وقتی درباره مسائل خود تصمیم نگرفته باشد، نمی تواند آرام باشد و به فعالیت های عادی و عالی اش بپردازد. برای خروج از این بن بست و یافتن توان تصمیم گیری، باید فرد زمانی به خودش اختصاص دهد؛ زمانی که در آن بیندیشد و مسائل خود را روی صفحه کاغذ بیاورد و نسبت به هر کدام از فایل های باز ذهن خود، نظر بدهد. این کار می تواند تا حد زیادی از نگرانی ذهنی شخص بکاهد. چنین زمانی در اختیار معتکف قرار می گیرد؛ زیرا با آرامش اولیه ای که از برنامه های معنوی به دست می آورد، می تواند به این مراقبت ذهنی بپردازد و چیزهایی را بشناسد که ذهن او را اشغال کرده اند، ازاین رو، با خانه تکانی ذهنی، به پاک سازی فضای ذهن خود بپردازد.

2. تنهایی هدفمند

ما نیازمند تنهایی هستیم. این تنهایی می تواند سودمند یا زیان بار باشد؛ جنبه مثبت و منفی یا در راه رسیدن ما به اهدافمان، نقش سازنده یا تخریبی داشته باشد. برای نمونه، وقتی فردی به دلیل کم رویی، به گوشه اتاق پناه می برد و به جای فرا گرفتن روش های غلبه بر کم رویی و افزایش مهارت ارتباط با دیگران، پنهان می شود. در واقع، بخشی از تنهایی، زیان بار، منفی و تخریبی را تجربه کرده است. معمولاً در این تنهایی، اشتغالات کاذب، مانند سرگرم شدن به رایانه، تلویزیون یا تلفن همراه، جای ارتباطی واقعی را می گیرد و ادامه این وضعیت، فرد را به ورشکستگی روانی می رساند؛ حالتی که در آن مانند آدمی زمین گیر، از رشد می ماند و به جای نگاه مثبت به آینده، همه چیز و همه جا را سیاه می بیند. این وضعیت، فرد را به سمت گناه می کشاند، به ویژه گناهانی که پنهانی انجام می شود.

گاهی هم برای ایجاد تمرکز، رسیدگی به حساب و کتاب ها، خواندن درس و آرامش، نیاز به تنهایی پدید می آید. فرد برای زمان مشخصی، تصمیم می گیرد خودش باشد. در این زمان محدود، ولی با برنامه می تواند ساختار روانی خود را به روز کند و آن را یک پارچه سازد. چنین فردی از دیگران فرار نمی کند یا تنهایی را به جای کم کاری ها و مشکلات خود برنمی گزیند، بلکه به صورت موقت، از دیگران فاصله می گیرد و برای این کار خود نیز هدف هایی دارد. این تنهایی سودمند، مثبت و سازنده است. فرد پس از خروج از این تنهایی، مانند کسی است که هوای تازه صبح گاهی را تنفس کرده و آماده انجام دادن کارهای بزرگ است. همچنین احساس سبکی ناشی دارد.

معتکف، تنهایی هدفمند را برمی گزیند تا برای چند روز مشخص بتواند به خودش برسد و از راه پیوند با آفریدگار، روش های تازه ای برای آینده برگزیند. این پیوند، همانند به روزرسانی نرم افزار، ولی دارای آثاری بیشتر از نرم افزار است. فرد در این پیوند ویژه، تصمیم های مهمی می گیرد که می تواند برای رسیدن به موفقیت و هدف های عالی، نقش تعیین کننده ای داشته باشد.

3. رهایی از احساس گناه

احساس گناه، احساسی آزاردهنده است. ریشه این احساس بد، رفتارهای نادرست افراد است. وقتی قوانین درست زندگی، نادیده گرفته می شود، مشکلات پدید می آید. مانند فردی که به دلیل عبور از چراغ قرمز، جریمه می شود و پس از آن، احساس پشیمانی می کند و از ضرری که ایجاد کرده است، ناراحت می شود یا شخصی که به دلیل کم کاری و زیاده روی در بازی و تفریح، از ادامه تحصیل باز می ماند و بهترین دوران زندگی اش را با سرگرمی های بیهوده، سپری می کند. چنین فردی سال های بعد با موفقیت های هم کلاسی های خود روبه رو می شود و انبوهی از احساسات بد و آزاردهنده، او را محاصره می کند. در چنین شرایطی، می توان هم پیش گیری و بر اساس قانون جبران، عمل کرد. در برنامه پیشگیری، فرد باید وضعیت کنونی خود را به خوبی بشناسد و ارزیابی درستی از خویش داشته باشد. وقتی با ویژگی های خوب و بدش آشنا شود، مانند پزشکی است که بیماری را تشخیص داده یا دانشجویی که به خوبی پرسش را فهمیده است و درصدد درمان یا پاسخ به پرسش است. خودکاوی در اعتکاف، شکل می گیرد. در برنامه اعتکاف، فرد به شناسایی کارهایی می پردازد که احساس گناه را در او ایجاد کرده است. ازاین رو، درصدد حل آنها بر می آید. با اجرای تصمیم های معنوی و بزرگ به آرامش و رضایت خاطر دست می یابد؛ زیرا از نظر روان شناختی، بیشترین دلیل نارضایتی، حرکت بر خلاف تمایل باطنی است. هر گامی که به سمت بزرگراه اصلی برداشته شود، وضعیت روحی مناسب تری برای فرد پدید می آورد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «اعتکاف کننده، همه گناهان را به بند می کشد».1

4. زمین گذاشتن بار اضافی

گاهی برای بالا رفتن از کوهی سخت و بلند، مجبور می شویم کوله ای سبک و راحت داشته باشیم. برای رفتن به خانه ای جدید، تلاش می کنیم وسایل کهنه و اضافه را دور بریزیم. در سفر، تمام وسایل خانه را با خودمان نمی بریم، بلکه اسبابی را انتخاب می کنیم که به آنها نیاز داریم، ولی گاهی این قانون در زندگی فکری و معنوی ما رعایت نمی شود. ممکن است سال ها با فکر یا احساسی اشتباه زندگی کنیم و آن را از این سال به سال بعد ببریم و هر سال بر وزن و حجم آن بیفزاییم. وقتی فکر ما این باشد که من باید کامل ترین باشم و اولین اشتباه من مساوی با نابودی من است، با این فکر که باید بتوانم نظر موافق همه را نسبت به خود جلب کنم، در واقع، دچار خطاهای شناختی هستیم. گاهی احساس منفی، چنین بلایی بر سر ما می آورد. وقتی نسبت به موفقیت کسی حسادت می ورزیم، نمی توانیم مانع موفقیت او شویم، ولی با این کار مانند دونده ای هستیم که به پای خود وزنه ای بسته است. کینه، کدورت، خشم، قهر و نامهربانی، بارهای اضافی اند که جلوی پیشرفت ما را می گیرند. روزهای روشن اعتکاف، فرصتی برای رهایی از فکرهای پردردسر و گذشتن از کسانی است که نسبت به آنها احساس خوبی نداریم. با گذر از منشأ هیجان های منفی، این بار اضافی را بر زمین می گذاریم و با آمادگی بیشتر، به سمت قله های بلند معنویت و موفقیت پیش می رویم. خداوند با فرستادن انسان های کامل کوشیده است به ما کمک کند تا بارهای اضافی را زمین بگذاریم و بگذریم. یکی از موهبت های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، کمک به انسان ها برای زمین گذاشتن وزنه های اضافی است.2

5. ارتباط معنوی موفق

تجربه نقش مهمی در انتخاب های ما دارد. تجربه می تواند ما را در رسیدن به برنامه های آینده یاری دهد. در روان شناسی دین، بر تجربه های دینی، تأکید بسیار شده است. ما در مسائل معنوی هم نیازمند تجربه ایم. گاهی شرکت در مراسم معنوی موفق و سرشار از احساس، ما را برای گزینش و ادامه این راه تشویق می کند. هنگامی که شما در برنامه مناجات شرکت کنید که در آن احساس خوبی، مانند نزدیکی به خدا به شما دست بدهد، مایلید این تجربه موفق را تکرار کنید. ممکن است همین تجربه سبب شود هرگاه احساس دل تنگی کردید، سراغ نیایش بروید. وقتی خواسته ای از خداوند دارید و نیایش شما پذیرفته می شود، باز چنین اتفاقی می افتد و شما را نسبت به تأثیر دعا در زندگی مطمئن تر می کند. تجربه اعتکاف، از همین قانون پیروی می کند و اگر بتوانید استفاده بهینه از این فرصت داشته باشید، سال های بعد، دلتنگ چنین روزهایی خواهید شد و حتماً این تجربه در انتخاب گزینه های آینده شما، سهمی خواهد داشت. این ارتباط معنوی موفق، حس صمیمیت با خداوند را در شما گرم و پویا نگه می دارد و چنین احساسی، گنج واقعی به شمار می آید و در عصر انجماد معنا، چنین گنجی بسیار پربهاست.

6. تجربه مثبتی از متفاوت بودن

متفاوت بودن با آدم ها، مشتری های جدی و مصممی دارد. برخی این روحیه را با انجام کارهای عجیب و غریب، مانند نوع لباس، مو، نحوه حرف زدن و روش های دیگری، به رخ دیگران می کشند. گروهی با تفاخر نسبت به پول، خوردو، مدل گوشی همراه، زیورآلات و مانند آن، تجربه می کنند. گروهی دیگر نیز روی توانایی ها و استعدادهای خدادادی شان سرمایه گذاری می کنند و با رفتار مؤدبانه و اجتماعی، فعالیت گروهی، نشان های رنگارنگی که گویای تلاش های آنهاست و تقویت زمینه های معنوی و تقرب به خداوند، متفاوت می شوند. کسی که برنامه پیشرفته ای مانند اعتکاف را برمی گزیند، در واقع، می خواهد در زمینه های معنوی نیز متفاوت باشد. البته نه برای اینکه خودش را به رخ دیگران بکشد، بلکه از این جهت که گامی برای بهتر شدن خود بردارد و در میان روش های درست، سراغ روشی جذاب و انرژی آفرین برود.

7. شروع تازه

راه دراز با گام های کوچک آغاز می شود. آغاز راه برای گروهی دشوار و برای گروه دیگر، جذاب است. برخی برای آغاز کاری، مشکل دارند و نیازمند مشوقی هستند که آنها را به حرکت وا دارد، ولی در مقابل کسانی هم هستند که عاشق تنوع و تجربه های جدیدند و با هر آغازی، هیجان تازه ای را تجربه می کنند. اعتکاف برای کسانی که برای نخستین بار در آن حضور پیدا می کنند، تجربه ای تازه و آغازی نوست و برای کسانی که سال های قبل هم معتکف بوده اند، آغازی دوباره برای اجرایی کردن برنامه های سال نو معنوی است. این گروه تا اعتکاف دیگر، برنامه ریزی می کنند و می کوشند در این فرصت، گام های بلندی برای بهتر و کامل شدن بردارند و نسبت به برطرف کردن کاستی هایشان، جدیت بیشتری نشان دهند.

8. دوری از زندگی تکراری

تنوع، نشا ط آفرین است. تنوع در مسائل مذهبی و معنوی هم در نظر گرفته شده است. اگر کمی بیندیشید، می بینید شما با برنامه های معنوی گوناگونی روبه رو هستید. شما می توانید تنها نماز بخوانید، می توانید برای ارتباط با خداوند از برنامه ذکر بهره ببرید، دعا کنید، قرآن بخوانید و با کمک به دیگران، جاده ارتباط با خدا را دنبال کنید و با شاد کردن دیگران، به این هدف برسید و حتی زندگی روزمره خود را پلی برای رشد معنوی تان قرار دهید. درست است که برنامه های پیشنهادی، قوانین گوناگونی دارند و برخی از آنها الزامی و برخی دیگر اختیاری است، ولی گوناگونی و تنوع آنها سبب می شود همیشه طرح تازه ای داشته باشید. اعتکاف از همان برنامه های متنوع است که در آن از زندگی روزمره و تکراری برای چند روز فاصله می گیرید و کمی سبک زندگی خود را تغییر می دهید و با تغییر برنامه خواب، خوراک و کارهای عادی و همیشگی، چند روز از نظر معنوی، خودتان را تقویت می کنید.

9. دوری از رسانه زدگی

بسیاری از انسان ها، دچار رسانه زدگی شده اند؛ یعنی وابستگی شدیدی به این پدیده پیدا کرده اند و زمان بسیاری را به تماشای تلویزیون، کار با رایانه، استفاده از تلفن همراه، بازی های رایانه ای و دیگر جنبه های رسانه، اختصاص می دهند. شیوع این مسئله سبب شده است تا به جای برخورداری از آرامش بیشتر، ناآرامی بیشتری را تجربه کنند و این احساس که جعبه جادویی آنها را تسخیر کرده است، به سراغ شان بیاید. شاید زمانی را تجربه کرده باشید که قدرت برخاستن از برابر تلویزیون یا قطع بازی رایانه ای و حتی کنار گذاشتن تلفن همراه و تمام کردن چت را نداشته اید. حتی گروهی دچار بیماری اعتیاد به تلویزیون، اینترنت، بازی های رایانه ای و استفاده از تلفن همراه هستند و اگر از این ابزارها دور باشند، نگران می شوند. ریشه این اعتیاد، رها کردن خود و سپردن ذهن و روان به دست رسانه است که به تدریج وابستگی و گرفتاری را به دنبال دارد. روزهای اعتکاف، روزهای فاصله گرفتن از رسانه است، به شرط آنکه لب تاپ به همراه نداشته باشید، تلفن خود را خاموش کنید و بخواهید چند روز بدون رسانه باشید. این تجربه به شما کمک می کند در برابر وسوسه رسانه، مقاوم شوید و در ادامه زندگی خود، با اراده، دست به انتخاب بزنید. شما می توانید خود را از اسارت رسانه ای آزاد کنید و انتخاب گری حرفه ای باشید تا زمان اختصاصی به آن، نوع فیلم ها و برنامه ها، سایت های مرتبط و دیگر بخش های رسانه را هم سو با اهداف خود برگزینید.

10. تقویت تصمیم گیری

تصمیم گیری، به خودی خود، کاری سخت و پیچیده است. برای اینکه بتوانیم تصمیم بگیریم، باید از توانایی بالایی برخوردار باشیم. تصمیم گیری درست، کار دشواری است که نیازمند داشتن اطلاعات درست، قدرت تجزیه و تحلیل و توانایی در حل مسئله است. سخت ترین مرحله هم پایداری در تصمیم های درستی است که گرفته ایم. اگر کسی بتواند در برابر وسوسه ها قوی پابرجا بماند و بر تصمیم درست خود پای بند باشد، به تدریج به فردی مصمم، مدبر و توان مند، بدل می شود. این فرصت در اعتکاف پیش می آید. شما مردد می شوید که اعتکاف بروید یا خیر. برای اینکه تصمیم درستی بگیرید، مسئله را خوب بررسی می کنید. شرایط این کار را می سنجید. سهمی را که این برنامه می تواند در زندگی شما داشته باشد، در نظر می گیرید. استعداد معنوی خود را هم بررسی می کنید. به سختی های کار، مانند دوری خانه، رسانه، روزه گرفتن و دیگر مسائل، می اندیشید و از میان این همه، آنچه را می خواهید، برمی گزینید. «من در برنامه اعتکاف امسال شرکت می کنم.» تا اینجا از دو مرحله تصمیم گیری و درست تصمیم گرفتن گذشته اید. اکنون به مرحله سوم می رسید. وقتی در مسجد هستید، روزهای اول اختیاری است. ازاین رو، ممکن است مردد شوید که ادامه دهید یا خیر تا اینکه باز تصمیم نهایی را می گیرید و این برنامه را به سرانجام می رسانید. این الگوی تصمیم گیری در زندگی شما زیاد رخ می دهد و هر قدر تصمیم های درست بیشتری بگیرید و آنها را اجرایی کنید، توانایی شما هم افزایش می یابد و اعتماد به نفس بیشتری را تجربه می کنید.

11. فرصتی برای تفکر

اندیشیدن، مانند چراغ پرنور برای راننده ای است که می خواهی راهی دراز و پرفراز و نشیب را بپیماید. همیشه حال و هوای اندیشیدن، برای ما وجود ندارد. پس زمان هایی که این فرصت پدید آمد، باید قدر ثانیه های آن را دانست. یکی از جذاب ترین ویژگی های مسجد، فراهم شدن شرایطی برای اندیشیدن درباره خود، زندگی و آینده است. وقتی احساس می کنیم در کنار بهترین ها نشسته ایم، آمادگی ایجاد تغییرهای جدید را در خودمان می بینیم. ازاین رو، به ما قدرتی می دهد که درباره مسیر زندگی خود، دیده بان تازه ای شویم. اشتباه های احتمالی را بیابیم و کمبودها را شناسایی کنیم و از همان جا برای هجرت و کوچ به سمت بهتر شدن، خودمان را آماده کنیم. برخی دانشمندان برای حل مسائل علمی خود، گاهی به مسجد پناهنده می شدند تا در سایه حمایت های معنوی خداوند و فضای روشن مسجد بتوانند به روشنایی علمی تازه ای دست یابند. شما با حضور در مسجد، افکار پراکنده خود را با مهمان شدن در خانه خدا، متمرکز و خود را برای تصمیم گیری و پرواز معنوی آماده کنید. پیشنهاد برای حضور در مسجد، به دلیل رسیدن به آرامش و خروج از بن بست تنهایی آزاردهنده است. شما در مسجد با دوستانی آشنا می شوید که در جست وجوی نور برای روشن کردن مسیر آینده خود هستند. انسان های بسیاری برای انس با خداوند و غنی سازی اوقات عبادت خود مسجد را برمی گزینند. فرصت اعتکاف این زمان را برای تفکر در اختیار شما می گذارد و قدرت اندیشیدن را در شما تقویت می کند.

12. برنامه خروج از تنهایی

ما در سبد احساساتمان، با مجموعه ای از احساس های تلخ و شیرین، روبه رو می شویم. گاهی دلمان می گیرد و غمگین می شویم و زمانی دیگر، شاد و امیدواریم. در این میان، احساس تنهایی، احساسی رنج آور و خسته کننده است که در دنیای امروز به سراغ انسان های بسیاری می رود. برای رهایی از این احساس منفی و غلبه بر آن، نیازمند طرح و برنامه ای حساب شده ایم تا با پیمودن راهی درست، نتایج دلخواه خود را برداشت کنیم. آفریدگار ما در آخرین دین ارسالی خودش، این برنامه را هم در نظر گرفته است. اگر کمی دقت کنید، درمی یابید برنامه هایی در اسلام پیش بینی شده است تا حصار تنهایی را بشکنیم و خود را در میان جمع قرار دهیم، مانند برنامه دیدار با خویشاوندان، ارتباط با دوستان، شرکت در برنامه های گروهی، مانند نماز جماعت و.... اعتکاف از برنامه هایی است که شما با اینکه با خداوند خلوت می کنید، ولی این برنامه را در قالب گروهی معنوی، انجام می دهید. اعتکاف نه تنها انزوا نیست، بلکه برنامه ای جدی برای خروج از تنهایی است. شما با حضور در میان معتکفان و در پایگاهی اجتماعی، به نام مسجد، خودتان را آماده حضور بهتر در جامعه می کنید.

آثار دیگر

می توان آثار دیگری را نیز برای اعتکاف برشمرد که هر کدام از آنها در مسیر تربیتی انسان نقش بسزایی ایفا می کند. برخی از این آثار عبارتند از: غلبه بر عادت ها، سازگاری با شرایط، قانون پذیری، نگاهی نو به زندگی، آرامش، عروج، اعتباریابی، افزایش اشتهای معنوی، توجه به دارایی و موفقیت های کسب شده، ترسیم راه نو، عیب یابی، مدیریت هیجان ها، شادابی، تمرین پایان دادن به کارهای دشوار، افزایش اطلاعات دینی، غربالگری انتخاب دوست، فرصت جبران، عبرت گیری از گذشته، احساسات مثبت، تجربه های نو، الگوبرداری از خوبان، امیدافزایی، سم زدایی از گناه، جرئت ورزی اقدام برای کارهای جدید، خودیابی و خداجویی، ارتقای معنوی و شخصیتی.

1. کنزالعمال، ج7، ص86.

2. «وَیضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِی کانَتْ عَلَیهِمْ». (اعراف: 157)